Beeldgestuurde radiotherapie voor longkanker
Array
Femke Spoelstra laat zien dat het gebruik van protocollen met definities ten aanzien van het te bestralen doelgebied kan bijdragen aan het terugdringen van bijwerkingen bij de combinatietherapie bij longkanker.
Longkanker is nog steeds een belangrijke doodsoorzaak wereldwijd, waaraan jaarlijks in Nederland ongeveer 10.000 mensen overlijden. Om de overleving van lokaal gevorderd stadium longkanker te verbeteren worden agressieve behandelingen toegepast zoals het gelijktijdig geven van bestraling (radiotherapie) met chemotherapie. Deze combinatietherapie kan echter gepaard gaan met ernstige bijwerkingen zoals een ontsteking aan de slokdarm of longen en nauwkeurige bestralingstechnieken zijn vereist om deze zoveel mogelijk te beperken. Nauwkeurige bestraling begint met een correcte definitie van het te bestralen doelgebied.
Definiering van het doelgebied bij bestraling van longkanker wordt verder bemoeilijkt door de beweeglijkheid van longtumoren met de ademhaling en grotere bestralingvelden worden gebruikt om hiervoor te compenseren. Dit resulteert echter in meer bijwerkingen en daarom zijn technieken ontwikkeld waarbij de tumor alleen in bepaalde fasen van de ademhalingscyclus wordt bestraald (zgn. gated bestraling). Om de kwaliteit van deze nauwkeurige bestralingstechnieken te kunnen waarborgen is het essentieel te weten wat er tijdens bestraling met de tumor en de omringende interne anatomie gebeurt. Het onderzoek van Spoelstra, met behulp van verschillende beeldvormende technieken, geeft hierin meer inzicht. Beeldvorming is hiermee een middel van kwaliteitsbewaking maar geeft ook aan op welke punten bestraling in de toekomst verbeterd kan worden. Optimalisatie van bestralings- en beeldvormende technieken zal uiteindelijk leiden tot geïndividualiseerde radiotherapie met als ultiem doel het kunnen ophogen van de dosis radiotherapie en chemotherapie in de hoop de overlevingscijfers te verbeteren.
# Startdatum15-01-2010
# Tijd10.45
# LocatieAula
# TitelBeeldgestuurde radiotherapie voor longkanker
# SprekerF.O.B. Spoelstra
# Promotorprof.dr. S. Senan prof.dr. B.J. Slotman
# OnderdeelVU medisch centrum
# WetenschapsgebiedMedisch
# EvenementtypePromotie
Alle UMC’s hebben, evenals een beperkt aantal andere ziekenhuizen, een afdeling radiotherapie. In het algemeen kunnen de academische afdelingen alle patienten behandelen, maar er zijn per afdeling bijzondere mogelijkheden, waarin die afdeling uniek is. Indien nodig worden patienten daarom naar een andere afdeling verwezen.
De beeldgestuurde radiotherapie heeft in het UMC Utrecht de grootste aandacht. De afdeling beschikt over de meest geavanceerde bestralingsapparaten (lineaire versnellers), die in staat zijn om met grote precisie de tumor te bestralen en het gezonde weefsel te sparen (IMRT, intensiteits-gemoduleerde radiotherapie).
Daarnaast is onlangs geïnvesteerd in beeldvormende apparatuur: een moderne multislice CT-scanner en een MRI voor interventiedoeleinden. Doordat de afdeling één divisie vormt met de afdeling Radiologie/Nucleaire Geneeskunde staan verder alle andere beeldvormende technieken open voor de radiotherapie (open 1T, 1.5T, 3T, 7T MRI, PET-CT) en is er nauwe samenwerking met de radiologie wat betreft patientenzorg en onderzoek.
Op onze afdeling wordt momenteel een proefopstelling gemaakt voor een MRI-versneller combinatie, waarmee zeer nauwkeurig uitwendige bestraling gegeven kan worden. Deze ontwikkeling wordt mede ondersteund door overheid en industrie (Philips en Elekta).
De aandacht is vooral gericht op drie gebieden, te weten baarmoederhalskanker in een gevorderd stadium, hoofd/hals tumoren en prostaatkanker.
Baarmoederhalskanker
Beeldgestuurde uitwendige en inwendige radiotherapie voor baarmoederhalskanker in een gevorderd stadium is op onze afdeling de standaard behandeling. Hoewel radiotherapie gecombineerd met chemotherapie een verbetering van deze patienten laat zien wat betreft overleving en het voorkómen dat de tumor terugkeert waar hij zat (loco-regionale controle), is er met name ruimte voor een verdere verbetering van die zogeheten loco-regionale controle.
Door gebruik te maken van driedimensionale afbeeldingstechnieken (vooral MRI) kan een nauwkeurige informatie van tumoruitbreiding en eventuele uitzaaiingen in lymfeklieren worden verkregen, noodzakelijk voor de toepassing van IMRT technieken bij de bestraling. Een aantal opeenvolgende MRIs tijdens de uitwendige bestralingsserie geven inzicht in het slinken van de tumor en de beweeglijkheid van organen.
Met deze informatie kan de aanvullende bestraling met radioactieve bronnen (brachytherapie) optimaal bepaald worden. Bij deze vorm van bestraling wordt een stralingsbron tot dicht bij de tumor opgeschoven. Daardoor blijven de gezonde weefsels zo veel mogelijk gespaard en krijgt de tumor en zo groot mogelijke stralingsdosis. Er zijn verschillende manieren van doseren. De bestraling wordt gepland aan de hand van MRI-beelden.
Bij elke vorm van bestraling wordt de behandeling voortdurend geoptimaliseerd om te zorgen dat de tumor de optimale dosering krijgt en de omringende organen zo veel mogelijk gespaard blijven. Daarbij houden we onder meer rekening met het slinken van de tumor in de loop van de behandeling en met de beweeglijkheid van omringende organen in de buik.
Hoofd/hals gebied
Bestraling van tumoren in het hoofd/hals gebied draagt in belangrijke mate bij aan de overleving van patienten en het vermijden van terugkeer van de tumor ter plaatse. Een belangrijk doel is het behoud van functie. Voor kleine tumoren biedt bestraling dezelfde kans op genezing als operatie en voor grotere tumoren geldt dit voor de combinatie van radiotherapie en chemotherapie.
Dit kan alleen bereikt worden in een breed team met ruime expertise op dit terrein, die alleen in specialistische centra, zoals het UMC Utrecht, in voldoende mate aanwezig is. De Nederlandse Werkgroep voor Hoofd/HalsTumoren heeft criteria opgesteld voor een centrum en de Utrechtse werkgroep voldoet aan al deze criteria. Onlangs is dit door de werkgroep getoetst in een zogeheten visitatie.
Voor het bepalen van de bestralingsvelden in het hoofd/halsgebied wordt gebruik gemaakt van een combinatie van CT, MRI en FDG-PET scans, gemaakt in een bestralingsmasker. De afdeling radiotherapie van het UMC Utrecht speelt nationaal en internationaal een voorloperrol in ontwikkeling en toepassing van intensiteits gemoduleerde radiotherapie (IMRT), waardoor het in de meeste gevallen mogelijk blijkt de speekselproductie te behouden met een even kleine of nog kleinere kans dat de tumor ter plaatse terugkeert.
De afdeling verricht veel wetenschappelijk onderzoek, onder meer gefinancierd door de Nederlandse Kankerbestrijding KWF. Er wordt samengewerkt met de universiteit van Michigan.
Prostaat
MRI geleide radiotherapie voor prostaatkanker vindt sinds 2000 routinematig plaats op onze afdeling, waar meer dan 500 patienten per jaar curatief worden behandeld. Daarbij wordt vaak gebruikgemaakt van kleine stralingsbronnen (‘zaadjes’) die permanent in de prostaat worden ingebracht.
Het radioactieve jodium in deze ‘zaadjes’ zorgt ervoor dat de tumor vernietigd wordt. Een andere mogelijkheid is intensiteit gemoduleerde radiotherapie , een nieuwe techniek die erop gericht is om de schade aan gezonde weefsels zo veel mogelijk te voorkómen.
Voorafgaande aan de bestraling wordt een MRI scan gemaakt, waarmee de prostaatcontour voldoende zichtbaar is en informatie wordt verkregen over de uitgebreidheid en de lokalisatie van de tumor. Naast de ‘gewone’ (anatomische) serie MRI opnamen worden bij iedere patient ook andere beeldvormende technieken gebruikt, de zogeheten functionele MRI scan, die een beeld geeft van de activiteiten in het weefsel.
Bij de uitwendige radiotherapie worden prostaat en omgevende organen ingetekend op MRI. Omdat de prostaat beweegt, is het nodig om dagelijks de positie van de prostaat nauwkeurig te bepalen. Dit wordt mede mogelijk gemaakt doordat we kleine stukjes goud in de prostaat plaatsen, die met beeldvormende technieken gemakkelijk in beeld te brengen zijn.
Daardoor bereiken wij een buitengewoon grote nauwkeurigheid en blijven de bijwerkingen van de bestraling bij de overgrote meerderheid van de patienten beperkt. De kwaliteit van leven is na 6 maanden volledig hersteld.
Wij gaan binnenkort wetenschappelijk onderzoeken of een hogere dosering van de straling wellicht leidt tot betere resultaten. Wij verwachten dat dankzij de hoge nauwkeurigheid die wij bereiken, een hogere dosis straling kan worden toegediend zonder dat er onacceptabele bijwerkingen optreden. Dit project zal FLAME (focal lesion ablation) heten. Patienten die in aanmerking komen voor deze wetenschappelijke studie, worden hierover uiteraard tevoren geïnformeerd.
De andere behandelingsmogelijkheid, het plaatsen van radioactieve Jodium-125 ‘zaadjes’, stelt hoge eisen aan de nauwkeurigheid waarmee deze wordt uitgevoerd. De ‘zaadjes’ worden ingebracht door een naald in het perineum, de huid tussen balzak en anus.
Vanuit deze naald worden de zaadjes in verschillende richtingen in de prostaat gebracht. Door onze afdeling is een robot ontwikkeld, waarmee dit precisiewerk, door MRI gestuurde beelden, zal worden uitgevoerd. Een prototype wordt nu getest op MRI comptabiliteit en klinische toepassing.
Ander wetenschappelijk onderzoek naar beide behandelingen van prostaatkanker is gericht op het lokaliseren en karakteriseren van de tumor binnen de prostaat. Daartoe worden onder meer beelden van functionele MRI vergeleken met de bevindingen van de patholoog als de prostaat operatief verwijderd is.
MRI met contrastvloeistof (DCE-MRI) wordt verder gebruikt om lokale terugkeer van de tumor in de prostaat te vinden, wanneer bij een patient de waarschuwingsstof PSA (Prostaat-specifiek Antigeen) in het bloed toeneemt.
De beschreven onderwerpen hebben geleid tot KWF-projecten en promoties.
Meer informatie:
Algemene website afdeling radiotherapie UMC Utrecht
www.radiotherapie.nl
