Maken onze geneesmiddelen de ziekteverwekkers sterker?
Array
Wetenschappers van het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) in Antwerpen vonden een parasiet die niet alleen resistentie ontwikkeld had tegen een veelgebruikt geneesmiddel, maar tegelijk ook beter bestand geworden was tegen het menselijk immuunsysteem. Wat, extreem gesteld, betekent dat de geneeskunde een superparasiet hielp ontwikkelen. Want het lijkt erop dat precies de strijd tegen het geneesmiddel de parasiet ook beter wapende tegen zijn gastheer. “Het is voor zover wij weten de eerste keer dat een dergelijk dubbelgewapend organisme opduik in de natuurâ€, zegt onderzoeker Manu Vanaerschot, die voor zijn speurwerk een doctoraat behaalde aan het ITG en de Universiteit Antwerpen. “Maar het zet een mens wel aan het denkenâ€.
 Vanaerschot bestudeert de Leishmania-parasiet, een eencellige die de wetenschappers al eerder met de mond vol tanden zette. Leishmania is een expert in het zich aanpassen aan verschillende omgevingen, en het enige organisme in de natuur waarvan we weten dat het zich niets gelegen laat aan een basisregel uit de biologie, namelijk dat chromosomen steeds in paren voorkomen. Dat laatste is trouwens onlangs eveneens door ITG-wetenschappers ontdekt.
De parasiet veroorzaakt ‘leishmaniase’, een van de belangrijkste parasitaire ziekten na malaria. De ziekte treft zo’n twee miljoen mensen, in 88 landen – ook in Europa – en doodt er jaarlijks 50 000. De parasiet wordt overgebracht door de beet van een zandvlieg. De combinatie van weerstand tegen een geneesmiddel én tegen het menselijke immuunsysteem dook op bij Leishmania donovani, de soort die de dodelijke vorm van de ziekte veroorzaakt.
In het Indische subcontinent, waar het overgrote deel van de gevallen voorkomt, werd de ziekte vele decennia behandeld met antimoon-verbindingen. Wat te verwachten was, is dan ook gebeurd: de parasiet heeft zich aan die constante druk aangepast, en evolueerde naar een vorm die bestand is tegen antimoon. Daardoor mislukken twee behandelingen op drie en schakelde men in 2006 over op een ander middel. De antimoon-geneesmiddelen werken nauw samen met het immuunsysteem van de mens om de parasiet te doden. Dat heeft Leishmania donovani blijkbaar de kans gegeven zich tegen beide te wapenen. Hij werd niet enkel resistent tegen het geneesmiddel, maar biedt ook beter weerstand tegen de macrofagen van zijn gastheer. Macrofagen zijn belangrijke cellen van ons immuunsysteem.
Keihard bewezen is het nog niet (onder andere omdat je moeilijk met mensen kunt gaan experimenteren) maar alles wijst erop dat de resistente Leishmania niet enkel beter overleeft in een mens – een hogere “fitness†heeft – maar bovendien een betere ziekteverwekker is – een hogere “virulentie†heeft, in vaktaal – dan zijn niet-resistente soortgenoten.
Superbug?
Het is de eerste keer dat de wetenschap een organisme vindt dat altijd voordeel haalt uit zijn resistentie. Normaal is resistentie enkel nuttig wanneer een organisme bestookt wordt met geneesmiddelen, en is ze de rest van de tijd nadelig.
Resistente organismen zijn een ware plaag voor de geneeskunde. Steeds meer ziekteverwekkers worden resistent tegen onze geneesmiddelen en antibiotica – voor een groot deel omdat u en ik er te kwistig en onzorgvuldig mee omspringen. Het is tegenwoordig geen onzinnig idee meer dat antibiotica straks niet meer zullen werken, en mensen opnieuw gaan sterven aan een longontsteking, of zelfs gewoon aan een verzworen wonde.
Gelukkig helpt die resistentie de ziekteverwekkers enkel vooruit in een omgeving waar het geneesmiddel aanwezig is. In de vrije natuur hebben ze nadeel van hun resistentie, omdat ze energie en middelen moeten stoppen in een eigenschap waar ze in afwezigheid van het geneesmiddel geen nut van hebben. Net zoals een harnas zeer nuttig is op het slagveld, maar de rest van de tijd alleen maar hinderlijk. Dat resistente organismen het buiten ziekenhuizen moeilijker hebben dan hun niet-resistente soortgenoten, remt hun verspreiding aanzienlijk. Gelukkig maar.
Maar Leishmania treedt ook deze regel met voeten: ook in afwezigheid van het geneesmiddel overleeft een resistente parasiet beter, in plaats van slechter, en is hij virulenter dan een niet-resistente parasiet.
Hebben we met onze geneesmiddelen een superparasiet geschapen? Een legitieme vraag, en het fenomeen moet zeker verder onderzocht worden, maar dit ene geval wil nog niet zeggen dat we nu maar moeten stoppen met de ontwikkeling van geneesmiddelen (de resistente Leishmania-parasieten zijn trouwens nog steeds gevoelig aan een recenter geneesmiddel, miltefosine). Integendeel, we moeten juist meer nieuwe middelen ontwikkelen om nieuwe antwoorden te bieden aan de zich aanpassende microben, en we moeten die middelen beschermen, bijvoorbeeld door ze in combinatie te gebruiken. In deze eeuwige wapenwedloop moeten we de ziekteverwekkers zo weinig mogelijk kans geven om resistentie te ontwikkelen.
