Prof.dr. Carel Jansen: ‘Afschrikwekkende afbeeldingen op sigarettenpakjes moeten keihard aankomen’
Als je als roker naar Belgie gaat, valt het meteen op: de waarschuwingen op sigarettenpakjes zijn daar voorzien van een vaak zeer onaangename afbeelding. Acht jaar geleden al vroeg Eurocommissaris David Byrne aan alle Europese lidstaten om de sigarettenpakjes te voorzien van zo’n opvallende waarschuwing voor de mogelijke gevolgen van roken. RUG-hoogleraar Carel Jansen, expert op het terrein van de instructieve en persuasieve communicatie, kan zich vinden in de oproep van Byrne, mits bij de invoering van de maatregel aan een aantal belangrijke voorwaarden wordt voldaan. ‘Van mij hoeft niemand per se angstaanjagende boodschappen te gebruiken op sigarettenpakjes. Maar áls je het doet, dan moet je het goed en serieus doen.’
Jansen: ‘Ik ben vooral geïnteresseerd in de vraag: onder welke voorwaarden werkt zo’n afschrikwekkende afbeelding wel en onder welke voorwaarden niet? Angstaanjagende waarschuwingen die niet goed doordacht zijn, kunnen namelijk zelfs een negatief effect hebben, en ervoor zorgen dat de boodschap averechts werkt.’
Preventiemiddel
De waarschuwingen op sigarettenpakjes moet je in de eerste plaats zien als een preventiemiddel, stelt Jansen. ‘Het is slechts één van de middelen om mensen te helpen stoppen met roken. Wat je dan vooral doet is de subjectieve norm van de omgeving veranderen. Ook niet-rokers uit de omgeving van de roker zien immers de waarschuwingen en oefenen zo, al dan niet bewust, druk uit op de roker om te stoppen. Maar de kans dat je rokers met zo’n waarschuwing daadwerkelijk van hun verslaving afhelpt, is beperkt.’
Geen raadselachtige boodschappen
Jansen: ‘Er valt nog veel te onderzoeken als het gaat om de effecten van gezondheidscommunicatie. We hebben al wel duidelijke indicaties dat boodschappen met een klein raadseltje, zoals we die al gewend zijn uit veel reclameboodschappen, niet goed werken. Denk bijvoorbeeld aan de vanuit de EU voorgestelde afbeelding van een sigaret met een hangende askegel, met daaronder de tekst dat roken impotentie kan veroorzaken. Of aan de EU-waarschuwing met een vrouw achter een lege kinderwagen, gecombineerd met de tekst dat roken de vruchtbaarheid vermindert. Die boodschappen zijn misschien leuk bedacht, maar uit onderzoek blijkt dat ze minder goed werken dan andere waarschuwingen waarin harde, confronterende illustraties worden gebruikt. Die stevige waarschuwingen maken overigens óók deel uit van de afbeeldingen die door de EU worden gepromoot.’
Angst opwekken
De afbeeldingen op sigarettenpakjes moeten in de eerste plaats angst opwekken. Jansen: ‘Mensen moeten echt bang worden van wat ze lezen of te zien krijgen. En heel belangrijk: vervolgens moeten mensen het idee hebben dat ze zelf in staat zijn om adequate maatregelen te treffen. Anders sluiten ze zich af van de boodschap.’ Dat is bijvoorbeeld een probleem bij de HIV-voorlichting in Afrika. ‘Veel vrouwen zijn daar inmiddels heel bang voor HIV, maar ze weten ook dat ze zelf niet in staat zijn om af te dwingen dat de man een condoom gebruikt. Die vrouwen ervaren dus een ernstige dreiging, maar ze weten ook dat ze geen invloed hebben op de oplossing. Dan komen ze in de fear control-modus: ze ontkennen het gevaar en steken hun kop in het zand. Dat is exact het tegenovergestelde van wat je als voorlichter beoogt.’
Overtuigende informatie
Naast de angstaanjagende boodschap moet een sigarettenpakje dus voorzien zijn van extra informatie, waarmee mensen die willen stoppen met roken, geholpen worden. ‘Dan komen ze in danger control-modus en ontstaat de gedachte: ik ga proberen dit dreigende gevaar af te wenden. Dat effect bereik je alleen met informatie waar mensen echt iets aan denken te hebben. Bijvoorbeeld met een boodschap waarin rokers worden verwezen naar een website waar ze hulp krijgen om te stoppen met roken in de vorm van weight watchers-benadering, met daarbij bijvoorbeeld informatie over het percentage rokers dat door deze aanpak al is gestopt.’
 Walging en verrassing
Naast angst moeten de afbeeldingen op sigarettenpakjes ook andere effecten bereiken, zoals walging en verrassing. Jansen: ‘Een shockeffect is van groot belang. De afbeeldingen moeten echt in your face zijn. In een heleboel fear appeal-studies wordt de rol van walging niet bekeken, maar waar die rol wel wordt onderzocht, blijkt walging van belang te zijn. Net als het verrassingseffect. Als iemand voor de honderdste keer hetzelfde plaatje ziet, verliest het zijn effect. Er moeten dus steeds nieuwe afbeeldingen komen.’
Publieke tribune
Als niet al aan deze voorwaarden wordt voldaan, is het zinloos om de Nederlandse waarschuwingsboodschap op sigarettenpakjes aan te passen, stelt Jansen. ‘Als je mensen geen oplossing biedt of als de afbeeldingen niet angstwekkend genoeg zijn, dan doe je het puur voor de publieke tribune.’
Curriculum vitae
Prof.dr. Carel Jansen (1952) is hoogleraar Communicatie- en InformaÂtieÂwetenÂschappen in Groningen. Onlangs hield hij zijn oratie ‘Voorkomen is beter. Op weg naar effectievere teksten in de gezondheidscommunicatie’ . Sinds 2002 is Jansen tevens bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Stellenbosch in Zuid-Afrika. Hij publiceerde ruim 150 artikelen over zijn wetenschappelijke werk in Nederlandse en interÂnationale bundels en tijdschriften en is coauteur van Leren Communiceren, Professioneel communiceren, de Handleidingenwijzer en de Formulierenwijzer. Jansen is een van de initiatiefnemers van het NWO-themaprogramma Begrijpelijke Taal.
Bron: RuG