Vaccineren tegen erfelijke darmkanker

Vaccin wordt getest bij twintig mensen met Lynch syndroom
Het Radboudumc gaat twintig mensen vaccineren tegen erfelijke darmkanker. Het vaccin moet de afweer tegen ontsporende darmcellen op gang brengen voordat deze zich ontwikkelen tot kankercellen. De eerste resultaten zien er hoopvol uit.

Mensen met Lynch syndroom hebben een erfelijke aanleg voor darmkanker. Die erfelijke aanleg maakt hun kans op darmkanker zestien keer groter dan bij de gemiddelde Nederlander het geval is. Bovendien ontstaat darmkanker bij hen al vijftien tot twintig jaar vroeger in het leven.

Nicoline Hoogerbrugge, arts en hoogleraar Erfelijke Kanker in het Radboudumc: “De gemiddelde Nederlander heeft vijf procent kans om darmkanker te krijgen, meestal op oudere leeftijd. Mensen met Lynch syndroom hebben ongeveer zeventig procent kans om darmkanker te krijgen, vaak al rond hun vijfenveertigste jaar. Dat is kolossaal! Daarnaast hebben deze mensen allemaal meegemaakt dat hun vader of moeder, oma of opa, ooms, tantes, neven of nichten door de ziekte werden getroffen. Bij iedere familiebijeenkomst is de kans aanwezig dat er weer iemand is bijgekomen.”

Kopieerfout
Dankzij genetisch onderzoek is de afgelopen jaren veel meer bekend geworden over de oorzaak van het Lynch syndroom. Hoogerbrugge: “Het probleem zit in de ‘mismatch repair’ genen. Iedere week worden onze darmcellen compleet vervangen. De nieuwe darmcellen ontstaan door celdeling, waarbij al het genetische materiaal van de cel gekopieerd wordt. Bij dat kopiëren gaat nogal eens wat mis. Dat is meestal geen probleem omdat die foutjes vrijwel altijd worden hersteld door speciale reparatiegenen, de ‘mismatch repair’ genen.”

Reparatiegenen zijn stuk
Mensen met het Lynch syndroom zijn drager van een erfelijke fout in een van die reparatiegenen. “Omdat we deze genetische veranderingen goed kennen, kunnen we binnen families de mensen die deze erfelijke aanleg wel en niet dragen herkennen”, zegt Hoogerbrugge. “Omdat er voor het Lynch syndroom nog geen therapie bestaat, proberen we de mensen met het Lynch syndroom vanaf 25-jarige leeftijd op te sporen. Dan kunnen ze daarna regelmatig worden gecontroleerd met een darmonderzoek (coloscopie) op het voorstadium van darmkanker. Door dit voorstadium te verwijderen, proberen we het ontstaan van darmkanker in een heel vroeg stadium op te sporen of te voorkomen.”

Immuuntherapie
Kanker wordt meestal aangepakt met (een combinatie van) operaties, chemotherapie en/of bestraling. Het afgelopen decennium is een vierde variant – de immuuntherapie – sterk in opkomst. Het wetenschapsblad ‘Science’ bestempelde immuuntherapie recent nog  als ‘breakthrough-of-the-year-2013’. Na de chirurg, de medisch oncoloog en de radioloog heeft nu ook de immunoloog zich gemeld in de strijd tegen kanker. De immunologische wapens zijn te vinden in het bijsturen en stimuleren van de afweer van de patiënten met kanker. Kankercellen zijn ontspoorde cellen en daarom eigenlijk geen cellen meer die in het eigen lichaam thuishoren. Dergelijke lichaamsvreemde cellen worden meestal door het afweersysteem aangevallen en opgeruimd. Dat is ook het geval met veel tumoren in de dop, die op dezelfde manier worden aangepakt. Maar het afweersysteem is niet altijd krachtig genoeg om kankercellen helemaal op te ruimen. In dat geval moet het een handje worden geholpen.

Preventief vaccin
Dat is ook precies het uitgangspunt van het preventieve vaccin tegen erfelijke darmkanker dat door Jolanda de Vries, hoogleraar Translationele Tumorimmunologie in het Radboudumc is ontwikkeld met behulp van een door ZonMw en KWF gesubsidieerd project. De Vries: “In ons onderzoek krijgen twintig mensen met het Lynch syndroom dit preventieve vaccin toegediend. Ze hebben nog geen kanker en het vaccin is bedoeld om het ontstaan van darmkanker te voorkomen. Inmiddels zijn negen mensen gevaccineerd en bij hen zien we een hele goede reactie van het afweersysteem. Dat geeft ons goede hoop dat het vaccin ook daadwerkelijk gaat werken. Feitelijk kunnen we dat pas na langere tijd echt zien, namelijk als deze mensen veel later dan gebruikelijk of zelfs helemaal geen darmkanker ontwikkelen.”

270.000.000 regisseurs
De preventieve vaccinatie is mogelijk geworden door de uitgebreide kennis van deze erfelijke vorm van darmkanker. De Vries: “We weten precies wat de eerste stappen zijn van normale darmcellen op weg naar kankercellen. Het zijn die typerende kenmerken van deze ontsporende cellen waartegen we vaccineren. We maken als het ware een pasfoto van die cellen en geven de pasfoto’s aan het afweersysteem, waardoor de ontsporende cellen worden herkend en opgeruimd.”

Om het vaccin te maken, wordt bij de twintig mensen eerst bloed afgenomen. Uit dit bloed worden witte bloedcellen gehaald (dendritische cellen), die een belangrijke rol spelen bij de aansturing van de afweer. Deze ‘regisseurs’ van de afweer worden gevoed met specifieke kenmerken van ontsporende darmcellen, zodat ze die direct herkennen. De Vries: “Elke deelnemer aan het onderzoek krijgt in een korte periode drie keer 30 miljoen van deze specifiek opgeleide regisseurs ingespoten. Dit doen we nog een keer na zes en na twaalf maanden, waardoor iedere persoon in totaal 270.000.000 regisseurs ontvangt. Regisseurs die de afweer leren om de cellen in het voorstadium van darmkanker onmiddellijk aan te pakken. We verwachten dat de afweer van de deelnemers door dit vaccin levenslang alert blijft op ontsporende cellen die kenmerkend zijn voor deze vorm van erfelijke darmkanker.”

Jan de Leeuw