Van Constantijntje tot Tonio: het dode kind in de Nederlandse literatuur
ArrayHet is een van de aangrijpendste literaire genres: ‘dodekindliteratuur’. De letterkundigen Rick Honings, Olga van Marion en Tim Vergeer van de Universiteit Leiden stelden het eerste overzichtswerk samen over dit thema in de Nederlandstalige literatuur. De schuldvraag en de rol van God komen vaak terug.
Kinderdood
De afgelopen jaren verschenen opvallend veel romans waarin het overlijden van een kind centraal staat, bijvoorbeeld Contrapunt van Anna Enquist en Tonio van A.F. Th. van der Heijden. Dit dramatische onderwerp staat internationaal ook in de belangstelling. In 2000 verscheen Representations of Childhood Death, een bundel over kinderdood in de Angelsaksische literatuur. Van Marion, Honings en Vergeer vonden dat het Nederlandse taalgebied ook zo’n overzichtswerk verdiende. Zij stelden een bundel samen met negentien auteurs, onder wie zijzelf, die in hun essays analyseren hoe auteurs over het dode kind schrijven, vanaf de middeleeuwen tot nu.
Afspiegeling van de tijd
De besproken romans en gedichten zijn in hoge mate een afspiegeling van hun tijd. Nog tot in de negentiende eeuw stierf een kwart van de kinderen voor de vijfde verjaardag. Dat wil niet zeggen dat het verdriet minder was, maar het overlijden van een kind was wel minder uitzonderlijk. In de Middeleeuwen wordt in wereldlijke teksten nauwelijks gerept over dode kinderen. Wel figureren ze in heiligenlevens en mirakelverhalen waar bijvoorbeeld verdronken kinderen dankzij goddelijke genade weer tot leven worden gewekt. Ondanks de grote verschillen tussen de perioden zijn er ook constanten door de eeuwen heen, aldus Vergeer. Veel boeken en gedichten bevatten drie vaste elementen: lofprijzing van de overledene, verdriet en vertroosting.
Kinder-lijck
Religie blijft lange tijd een dominant thema. De zeventiende-eeuwse dichter Vondel verzet zich fel tegen het idee dat ook onschuldige zuigelingen in de hel kunnen belanden. Vondels gedicht Kinder-lijck (1632), over zijn overleden zoontje Contantijn die nog geen jaar werd, is ogenschijnlijk berustend. Constantijntje is een vrolijk engeltje dat vanuit de hemel verzekert dat hij het daarboven nog beter heeft dan op aarde. ‘Kinder-lijck kan ook gezien worden als een protest tegen alle orthodox-calvinistische pogingen om van God een krokodil te maken die zelfs baby’s naar de hel stuurt’, concludeert Van Marion.
Therapeutisch schrijven
Vanaf de Romantiek beschrijven auteurs de dood van een kind met nog meer emotie. Honings: ‘In plaats van de dood van het kind gaat het vooral om het verdriet van de achterblijvers.’ Een uitzondering vormen de naturalistische romans van eind negentiende eeuw, waarin heftige gebeurtenissen zo objectief mogelijk worden opgeschreven. Na dit naturalistische intermezzo worden de boeken weer emotioneler. De schuldvraag is en blijft een belangrijk thema. Zoals in de roman Een roos van vlees (1963) van Jan Wolkers. Hierin zet Wolkers uiteen hoe zijn dochtertje omkwam in het bad, terwijl hij en zijn vrouw ruzie maakten.
Tonio
Het hartverscheurende genre trekt in de eenentwintigste eeuw in toenemende mate een groot lezerspubliek dat zeer nieuwsgierig is naar het ‘echte leven’ van literaire beroemdheden. Tonio (2011) van A. F. Th. van der Heijden over het overlijden van zijn 21-jarige zoon, werd een bestseller. Hoewel emotioneel is het boek, net als zovele andere romans in dit genre, ook heel geconstrueerd. Honings: ‘Tonio is een typische Van der Heijden. Hij maakt er echt een monument van, maar het boek bevat ook een spannende verhaallijn en een thrillerelement.’
Van Constantijntje tot Tonio. Het dode kind in de literatuur Redactie: Rick Honings, Olga van Marion en Tim Vergeer. Uitgeverij Verloren. Verschijningsdatum: 26 april 2018
Symposium
Op donderdag 26 april vindt in de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit Leiden een symposium en boekpresentatie plaats rondom Van Constantijntje tot Tonio. Het dode kind in de Nederlandse literatuur. De toegang is vrij, maar u wordt wel verzocht zich aan te melden bij Tim Vergeer – [email protected].
Tijd: 15:00 – 17:00 uur
Locatie: Universiteitsbibliotheek (Vossiuszaal) Witte Singel 26-27 2311 BG Leiden
Bron: Universiteit Leiden
