Meervoudige persoonlijkheid zichtbaar op hersenscan, One Brain, two selves

Afgelopen week werd ik weer eens geconfronteerd met de complexiteit van de menselijke geest en de enorme impact die stoornissen van de psyche op patiënt en gezin hebben. Daarom dit onderzoek hier op Medicalfacts.nl,  omdat het wellicht voor een hoop collega’s in de zorg, een eye-opener kan zijn.

De psychiatrische diagnose ‘meervoudige persoonlijkheidsstoornis’ is nog controversieel, maar Simone Reinders laat zien dat een meervoudige persoonlijkheid op een hersenscan zichtbaar te maken is. Zo blijken twee persoonlijkheden van een patiënt verschillende delen van de hersenen te activeren: wanneer een patiënt met zijn traumatische verleden wordt geconfroneerd is een ander deel van de hersenen actief dan wanneer hij niet-traumatische herinneringen ophaalt. De verschillen in geactiveerde hersendelen blijken te duiden op een verschil in zelfbewustzijn. Naast de hersenscans laten ook andere metingen verschillen zien tussen de twee bewustzijnstoestanden: zo zijn onder andere de bloeddruk en de hartslag afwijkend en geeft de patiënt andere antwoorden op dezelfde vragen. Het onderzoek van Reinders is een bijdrage aan de zoektocht naar de biologische basis van emoties, cognitie en uiteindelijk van het bewustzijn. Om het menselijk brein in beeld te krijgen, maakte de promovendus gebruik van de fMRI- en de PET-scanner, die actieve delen van de hersenen zichtbaar kunnen maken door middel van het meten van de bloeddoorstroming. Ze onderzocht de neurale netwerken die betrokken zijn bij de regulatie en de herkenning van emoties en onderzocht hiervoor patiënten met een meervoudige persoonlijkheidsstoornis, tegenwoordig dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) genoemd. Gedurende het onderzoek verkeerden de DIS-patiënten in twee verschillende persoonlijkheden -‘neutraal’ en ’traumatisch’-, die afwisselend luisterden naar een neutrale en een traumatische autobiografische tekst. Hieruit bleek dat de menselijke hersenen in wakkere staat in verschillende toestanden van zelfbewustzijn kunnen verkeren. Bij de DIS-patiënten staan de beide zelfbewustzijnstoestanden voor een aparte persoonlijkheid, elk met hun eigen toegang tot het autobiografische geheugen en de daarbij behorende verschillen in hartslag, bloeddruk, antwoorden op vragenlijsten, hartslagvariabiliteit en patronen van doorbloeding van de hersenen. Verder blijkt dat de twee persoonlijkheden zijn gekoppeld aan twee verschillende neurale netwerken. Bij het verwerken van traumatische tekst in de traumatische persoonlijkheid is, onder andere, de zogeheten amandelkern (of amygdala) betrokken, een angst-regulatie centrum onderaan de slaapkwab in de hersenen. Tot slot onderzocht Reinders, met behulp van fMRI bij gezonde proefpersonen, de rol van de amandelkern in het verwerken van angstige informatie. Hieruit blijkt dat de menselijke hersenen al kunnen reageren op bedreigende informatie voordat er bewuste herkenning optreedt. Simone Reinders (Veendam, 1974) studeerde technische cognitiewetenschappen (nu ‘kunstmatige intelligentie’ genoemd) in Groningen. Haar propedeuse behaalde ze in de technische natuurkunde. Ze verrichtte haar promotieonderzoek bij de afdeling Biologische psychiatrie van de RUG, waaraan zij ook na haar promotie verbonden blijft.
Bron: RUGMeervoudig persoonlijkheidsstoornis: het blijft een controversiële diagnose. Hersenscans laten in ieder geval zien dat de hersenpatronen van de verschillende identiteiten totaal verschillend reageren op het trauma. Alsof de ene identiteit inderdaad het trauma voelt, terwijl de ander het onderdrukt. "Iedereen kent het wel een beetje, het gevoel van depersonalisatie," zegt Simone Reinders van de Rijksuniversiteit Groningen. Je bent beroofd, onder een auto gelopen of hebt iets anders meegemaakt waarvan je nachten wakker hebt gelegen. Maar als je erover vertelt, doet het je gek genoeg niets, alsof je over een ander praat. Reinders: "Maar je wéét dat het jezelf overkwam. Mensen met een dissociatieve identiteitsstoornis weten dat niet."
 
Dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) is afstand nemen van een trauma, maar dan in extreme vorm. De aanleiding is vaak een even extreme jeugd vol mishandeling of seksueel misbruik. Om in het dagelijks leven toch te kunnen functioneren, ontwikkelen patiënten met dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) naast hun getraumatiseerde persoonlijkheid een tweede, neutrale persoonlijkheid die niet zo emotioneel belast is.
 
Althans, dat is het idee. Andere onderzoekers spreken van aanstellers, fantasierijke aandachttrekkers, of mensen die zich verregaand laten overtuigen door de suggesties van therapeuten. Toegegeven, de extreme beschermingsreactie gaat soms érg ver. Zo waren er in dit onderzoek mensen waarvan de ene persoonlijkheid wel, en de andere geen bril nodig heeft. Of die afwisselend links- en rechtshandig zijn.
 
Ernstig getraumatiseerde patiënten die soms écht niet meer weten dat ze mishandeld zijn? Of grote fantasten die, een handje geholpen door enthousiaste therapeuten, alter ego’s en trauma’s bij elkaar verzinnen? Met vragenlijsten kom je daar nu eenmaal moeilijk achter. Het liefst wil je in iemands brein kijken, en dat is precies wat onderzoeker-in-opleiding Simone Reinders deed.
 
Elf DIS-vrouwen deden mee aan het onderzoek. In hun traumatische identiteit luisterden ze naar een tekst over hun trauma. Zoals verwacht reageerde het brein daar veel emotioneler op dan op een neutrale tekst over – bijvoorbeeld – de boodschappen die ze onlangs deden. Reinders: "We zagen grote hersenactiviteit in de diepergelegen kernen van de insula, kernen die bekend zijn van het verwerken van emotionele informatie."
 
Voor de tweede serie scans schakelden de vrouwen, met hulp van hun therapeut, om naar hun neutrale persoonlijkheid. "Deze patiënten zijn dus al voorbij het beginstadium waarin de verschillende persoonlijkheden niet weten van elkaars bestaan," aldus Reinders. "Het uiteindelijke doel van de behandeling is integratie van de identiteiten in één persoon." Omdat de naam ‘meervoudig persoonlijkheidssyndroom’ sterk verwijst naar de totaal gescheiden persoonlijkheden, spreken therapeuten tegenwoordig liever van ‘dissociatieve identiteitsstoornis’.
 
Dezelfde trauma-tekst, beluisterd door de andere identiteit: het leverde een totaal andere hersenactiviteit. "Bepaalde gebieden, zoals de rechter mediale prefrontale hersenschors en andere gebieden voorin het brein, maar ook gebieden wat meer bovenin de hersenen, waren veel actiever," vertelt Reinders. "Vergelijkbare hersenpatronen zie je bij mensen die slapen of herstellen uit een coma: wanneer mensen wel leven maar niet bewust zijn. Onze interpretatie is dat deze gebieden de bewustwording van het trauma onderdrukken. Dit bespaart ze de bijbehorende emoties. De emotionele centra zijn dan ook veel minder actief."
 
"We hebben duidelijk kunnen aantonen dat het brein in staat is om één tekst op twee manieren te verwerken, en dat het DIS-brein in twee verschillende toestanden van bewustzijn kan verkeren." Wát die verschillen precies betekenen, daarover is het laatste woord nog niet gezegd. Ook onderzoekers die menen dat meervoudige persoonlijkheden succesvolle acteurs zijn, kunnen met de scans zwaaien: zie je wel, de acteurs zijn zó goed dat ze zich met ziel en zaligheid inleven in hun rollen, als method-actors die zich in de huid van hun alter-ego verplaatsen.
 
Psychiater James Chu van de Harvard Medical School in Boston zei tegen de nieuwsdienst van het wetenschapsblad Nature dat de studie vooral diegenen zal overtuigen die al overtuigd zijn. Wat dat betreft zijn hersenscans net Rorsach-inktvlekken: wat de onderzoeker eraan afleest, bevestigt vrijwel altijd wat de onderzoeker al dacht.
 
Simone de Schipper
 
AA Reinders, ER Nijenhuis, AM Paans, J Korf, AT Willemsen en JA den Boer.: One brain, two selves. In: Neuroimage Vol. 20, pag. 2119-2125 (december 2003).    Bekijk de Noorderlicht-uitzending In Gedachten verloren
Beluister een fragment uit Noorderlicht Radio, 13 januari 2004, waarin 2e auteur Ellert Nijenhuis een toelichting geeft op het onderzoek
Links
In 2000 zond Noorderlicht een aflevering uit over meervoudige persoonlijkheidsstoornissen: ‘In gedachten verloren’, over een voorloper van de hier besproken wetenschappelijke studie. In de loop van donderdag zal die uitzending hier online te bekijken zijn.
Iin 1999 zond het Britse wetenschapsprogramma Horizon een kritische documentaire uit over de meervoudig persoonlijkheidsstoornis. Daarin werd de vraag gesteld of de patiënt op wie het idee van de stoornis gebaseerd was, Sybil, wel echt zoveel verschillende persoonlijkheden had als haar psychiater, Cornelia Wilbur, beweerde, of dat haar verschillende alters in haar waren ‘geimplanteerd’ door Wilbur. De uitzending is helaas niet online te bekijken, wel is het transcript te lezen.
One brain, two selves, het artikel van Simone Reinders et al in NeuroImage.
Lees ook: "Punt voor Freud", Noorderlicht nieuwsbericht over het verdringen van herinneringen, 9 januari 2004.   Bron: http://noorderlicht.vpro.nl/artikelen/16078082/

Redactie MedicalFacts