Leren niet te eten
Array
Stel je bent dol op chocola. Witte chocola, puur, gevuld, maakt niet uit. Je hoeft het maar te zien of te ruiken en je bent verkocht. Meestal blijft het dan ook niet bij die ene bonbon, maar eet je het hele doosje in een keer leeg. Grote kans dat je dan iemand bent met overgewicht. Deze onweerstaanbare drang tot overeten, een drang die sterker lijkt dan jezelf, komt bij obese mensen namelijk veel vaker voor dan bij slanke mensen. Het goede nieuws is dat dit oncontroleerbare eten met hulp van een psycholoog valt af te leren. Het slechte nieuws is dat het nog niet duidelijk is of je er ook van afvalt.
Anita Jansen, hoogleraar experimentele klinische psychologie en gespecialiseerd in obesitas, doet al jaren onderzoek naar de leermechanismen die ten grondslag liggen aan het eetgedrag van mensen. Voor haar onderzoek ontving ze in 2011 de prestigieuze VICI-subsidie. “Obesitas is vooral een gedragsprobleem: obese mensen hebben hun eetgedrag niet altijd onder controle. Toch wordt het meestal als een medisch probleem gezien.
Je krijgt leefstijladviezen als ‘ga anders eten en meer bewegen’ van huisarts of diëtist en als definitieve oplossing is er de maagverkleining. De psycholoog speelt geen rol van betekenis in dit proces, terwijl wij nu juist gespecialiseerd zijn in gedrag. Wij weten als geen ander dat juist het veranderen van ingeslepen gedragspatronen heel ingewikkeld is. Dan heb je meer nodig dan een advies, dat meestal dus ook niet werkt. Wat ontbreekt, is kennis over de onderliggende cognitieve processen die samenhangen met dat eetgedrag en dat is precies waar wij ons mee bezighouden.”
Verslaving
Vorige maand verscheen van Jansen en haar collega Sandra Mulkens een i-book met een psychologische behandeling voor mensen met obesitas. Het boek is bedoeld voor therapeuten die aan de hand van een behandelplan mensen met obesitas kunnen leren hun neiging tot overeten te beheersen. “Wij zien dit i-book als een vorm van valorisatie van ons onderzoek.”
De behandeling steunt op een aantal cognitieve gedragstherapietechnieken die nu al gebruikt worden bij eetstoornissen of bij andere gedragsproblemen zoals verslaving. Is obesitas dus een eetverslaving? “Er bestaan veel overeenkomsten tussen alcohol- en drugsverslaving en obesitas, zeker als je kijkt naar het mechanisme van controleverlies. Mensen met obesitas denken dat ze ‘moeten’ eten, zoals alcoholisten kunnen denken dat ze ‘moeten’ drinken. Dit soort verwachtingen leren zij zelf te analyseren en te ontkrachten door het doen van bepaalde oefeningen.”
Controle
De therapie bestaat uit verschillende behandeltechnieken die in het boek worden beschreven en in video-opnames van echte therapeutische sessies worden getoond. Een van de behandeltechnieken die in de therapie gebruikt wordt is cue-exposure. “De gedachtegang is dat bepaalde situaties (cues) tot overeten aanzetten. Het onderliggende ingeslepen patroon is: cue is controleverlies. In de therapie worden die cues in kaart gebracht. Wat je wilt bereiken is door mensen met obesitas veelvuldig bloot te stellen aan die cues, ze te leren controle over hun eetgedrag te krijgen. De therapeut wekt dus bij de cliënt de drang tot eten op, door iets wat hij heel lekker vindt voor hem neer te zetten. Bijvoorbeeld chocola. Er mag aan geroken worden, het mag vastgepakt worden, alles mag behalve opeten. Als je dit vaak genoeg oefent, merkt de cliënt dat de drang om te eten minder wordt en dat hij die drang ook kan weerstaan. Een stap verder is een oefening waarbij de cliënt gevraagd wordt alle chocola weg te gooien, dat vinden ze vaak heel moeilijk. Door dit soort oefeningen leren wij ze een andere associatie namelijk: cue is controle, dus ik eet niet. De vorming van die tweede associatie kost veel tijd waarin je moet blijven oefenen, totdat het ingeslepen idee van ‘ik heb geen controle’ minder krachtig is.”
Topsport
Met deze therapie kun je dus ontspoord eetgedrag aanpakken, maar val je er ook van af? “We gaan er van uit dat als mensen minder ongecontroleerd eten, ze minder zullen eten en daardoor zullen afvallen. Maar als je bijvoorbeeld 60 kilo moet afvallen, moet je nog minder gaan eten. Om 1 kilo per week af te vallen moet je 1000 calorieën per dag minder eten. Afvallen is topsport en dat vraag je eigenlijk van mensen die daar niet de aanleg voor hebben, want topsport vereist heel veel zelfcontrole en dat hebben ze juist minder. Met onze therapie proberen we die zelfcontrole te versterken. Doe je dit niet, dan is het vechten tegen de bierkaai. Dat zie je ook terug in studies. Nog geen 10% lukt het om op gewicht te blijven nadat ze zijn afgevallen.”
Work in progress
‘Leren niet te eten’ is dus zeker geen zelfhulpboek dat je belooft snel en met succes af te vallen. Ze is geen dr. Anita. Hoewel. “Ik heb al lang plannen om voor leken een boek te schrijven over de psychologie van obesitas en waarom het zo moeilijk is om eetgedrag te veranderen. Met tips die je in de gebruikelijke voedings- en dieetboeken niet aantreft, omdat daar nauwelijks aandacht voor psychologische mechanismen is. Wetenschap is een langzaam proces. Na jaren onderzoek kunnen we zeggen dat we iets meer weten over ongecontroleerd eten, maar we hebben nog niet op grote schaal onderzocht of onze interventie ook echt helpt om af te vallen. Daar zijn weer vele jaren van studies voor nodig en vooral: daar moet ook geld voor zijn. Zo’n VICI krijg je maar één keer. Het is allemaal work in progress. Een wereldprobleem als obesitas lost mijn onderzoeksgroep niet in vijf jaar op. We hebben veel inzicht en een aantal interventies ontwikkeld waarmee je problemen kunt tackelen en dat vind ik al heel wat. Als we dé oplossing zouden hebben, zouden we de Nobelprijs verdienen, ja toch?”
Anita Jansen
Anita Jansen (1960) has been professor of Psychology at Maastricht University since 1999. Together with her ‘eating group’, she studies eating behaviour, eating disorders and obesity in the broadest sense: from brain activity and cognitive processes to behaviour patterns and healthcare interventions. In 2011 she received a prestigious Vici grant for her research on obesity.
Het i-boek ‘Leren niet te eten. Een handleiding voor therapeuten’ is te krijgen via de i-books store (Apple). Er is ook een webversie beschikbaar.
Bron: Maastricht University/door Annelotte
